149 yıl önce büyük Osmanlı alimi Cevdet Paşa, mutlu evlilik ve ailenin formülünü vermişti

Burak ARTUNER

Ahmed Cevdet Paşa, 1822’de Lofça’da doğmuştu. 17 yaşındayken yani 1839’da İstanbul’a gelen Ahmed Cevdet, birinci derslerine Fatih Camii’nde başladı. Hem dini istikametten hem de bilim adamı olarak kendisini yetiştirdi. O kadar zeki ve yetenekli bir gençti ki kısa müddette yükselmeye başladı. 1848’de kürsüden ders verebilecek güce erişmişti. O sıralarda Mustafa Reşid Paşa sadrazam olmuştu. Tanzimat Fermanı’nın gerektirdiği yeni kanunları hazırlayıp, yürürlüğe koymak için aydın niyetli, çağın gereklerini fark edebilen kıymetli bilim adamlarıyla çalışmak istiyordu. Mustafa Reşid Paşa’ya Şeyhülislâm Dairesi’nden Cevdet Efendi tavsiye edildi. Daha birinci görüşmelerinden sonra Mustafa Reşid Paşa ile büyük bir dostluğun temelini attılar. Cevdet Efendi, Mustafa Reşid Paşa’nın çocuklarına ders vermeye başladı. Mustafa Reşid Paşa’nın Cevdet Efendi’nin yetişmesinde büyük hissesi oldu.

Ahmed Cevdet Paşa.

DEV YAPITLARIYLA KIYMETLİ KATKI SUNDU

İnsanda hayretler uyandıran bir güce ve çalışma gücüne sahip Cevdet Paşa, hukuk, tarih, din ve edebiyat alanlarında Mecelle, 12 ciltlik Tarih-i Cevdet, Tezâkir, Mâ’ruzat üzere dev eserler bırakmıştı. Zamanında İslâm dinini en âlâ bilenlerden yorumlayanlardan birisiydi. Cevdet Paşa’nın Tanzimat dönemi tarihimizin tahminen en değerli kaynağı olan Tezâkir isimli büyük yapıtının 40. ve sonuncu kısmında, İslam dininin temellerini açıklayan, iki değerli mektup vardır.

İKİ ALMANA MEKTUPLARINDAKİ İLETİLERİ

Bu mektuplardan birincisi Almanya İmparatorluğu’nun Bavyera krallığının Augsburg kentinde gazeteci olan Dr. Vanmarhayden’e, ikincisi de Müslüman olmak isteyen “Schumann” ismindeki başka bir Alman’a yazılmıştı. Osmanlı toplumunda 149 yıl evvel dinin nasıl anlaşıldığı, en yetkili ağızdan tabir edilmişti.

Cevdet Paşa, Schumann’a yazdığı mektubunda, 4 Eylül 1876 tarihli mektubu aldığından bahsediyor, bundan duyduğunu memnuniyeti lisana getiriyordu. Müslüman olmak istediğini aktaran Alman’ı, “Hazret-i Muhammed’in dinine kabul olunmanız konusunda müsaade istemişsiniz. Cenâb-ı Hakk’ın hidâyetine mahzar olduğunuzdan ötürü zâtınızı tebrik ederim. Bu fâni dünyada sizin üzere malumat sahiplerinden bir yoldaş kazanmış olduğuma da memnunum” diye takdir ediyordu. Cevdet Paşa, devamında, İslam dininde rahiplik merasimi olmadığından kelam açarak, “Bunun için, sizin İslâm dinine girmeniz hiç kimsenin kabulüne gereksinim göstermez. Bizim borcumuz lakin halka nasihat etmek ve bildiklerini öğretmektir” diyordu. Bir Müslümanın din ulemâsının bedenine ne doğumda ne nikâhta, ne ibadette ne vefatta koşul olmadığını anlatan Cevdet Paşa, İslam memleketlerinde seyahat eden Avrupalıların birçoklarının bu gerçeği bilmediğini, Müslüman ulemasını papazlara benzeterek büyük bir yanlışa düştüklerini de yazdı.

19’uncu yüzyılda bir Müslüman ailesi.

RUHBAN SINIFI OLMAYIŞINA VURGU YAPTI

Bir Hıristiyan’ın dünyaya gelince vaftiz için papaza muhtaç olduğunu, günahlarını affettirmek için bir maneviye gereksinimi olduğunu, nikahını bile lakin rahibin huzurunda yapabildiğini anlatan Cevdet Paşa, şunları yazıyordu:

“İslam dininde ise bu muhtaçlıklar büsbütün bertaraf edilmiştir. Bizim cemiyetimizde ulemânın onur ve imtiyazı, lakin ilmin ve adaletin şânına hizmet ettiklerinden dolayıdır. Halka bilmediklerini öğretirler. Adalet üzere hükmederler. İlmin onurunu ispata gerek yoktur. Bir Müslüman Çin’de bile olsa, oradan ilmi istemeye ve öğrenmeye mecburdur. Adalet ise, bizce en büyük ibadettir”
(…)

ADALETİN KIYMETİNE AİT AÇIKLAMALARI

Osmanlı devletinde adaletin buyruğuna çok değer verildiğinden bahseden Cevdet Paşa, mahkemelerde iki tarafa kim olursa olsun, tarafsız yaklaşıldığından kelam açtıktan sonra, “İşte milletimizin ulemâ sınıfının saygıdeğer ve mümtaz olmasına sebep budur. Yoksa onların papazların manevî sıfatına benzeri dinimizde resmi bir sıfatları yoktur. Din lakin Allahü Ta’âlâ Hazretleri ile kulları ortasında bir keyfiyettir . Onun için bizim görevimiz sizin İslam dinini kabul ettiğinize şahadetten ibarettir. Fakat dinimize ilişkin birtakım konularda size mâlumat vermeye borçluyuz.” diyerek, bilgi aktarmaya başlıyordu.

Ahmed Cevdet Paşa’nın mektubu şöyle devam ediyordu:

“İslam dininin temeli iki kelamdan ibarettir. Biri Cenâb-ı Hakk’ın birliğini, tek olduğunu tasdik etmektir ki, Arabça “Lâ İlâhe İll’Allaah” kelamıyla edâ olunur. Başkası Hazret-i Muhammed’in, Allah’ın resulü olduğunu tasdik etmektir ki bu da Arabça ‘Muhammeden Resul’Ullaah’ kelamıyla edâ olunur. Birinci kelam, birden fazla ilâh olduğuna inanan müşriklerin itikadını reddeder. İkinci kelam de Hazret-i Muhammed’in peygamberliğini inkâr edenlere karşıdır…Bu iki kelamı kalben tasdik eden, yani Cenâb-ı Hakk’ın birliğine ve Hazret-i Muhammed’in peygamberliğine iman eden kimse, mümindir. Müslim dâhi olabilmesi için, bu iki kelamı lisânen beyan etmesi kafidir. Yazısıyla beyan etmesi de kâfidir. Ammâ lisanen bu sözleri söyleyip de kalben inanmayanlara ‘münâfık’ denir ve münâfıklar, Allah’a kâfir olanlardan daha berbattır. Kalbindeki inanışın aksini söylemek, insanlık haysiyetine yakışmaz. Bunun içindir ki bir adama Müslüman olması için baskı yapmak, dinimizde yasaktır. Çünkü, nasihat ve dine davet yasaldır; insanın mânevi saadetine hizmettir. Ancak cebren onu bir dine sokmak, sapıklık halinden daha berbat bir yola koymak demektir.”

POLİTİKA VE DİN AYRIMINA DİKKAT ÇEKTİ

Ahmet Cevdet Paşa, mektubunun bu kısmında ise din ulemasının borcunun fakat nasihat etmek ve dini sorunları bildirmek olduğunu anlatarak, insanları hidayete ulaştırmanın lakin Allah’ın işi olduğunu anlatırken, Yavuz Sultan Selim devranında yaşanan bir öyküyü şöyle aktarıyordu: “Yavuz Sultan Selim, her istediğini yapmaya muktedir, cihangir bir padişahtı. Bir orta Rumeli’nin birtakım yerlerinde Hristiyan tebaasının fazla olduğuna canı sıkıldı ve bunları zorla Müslüman yapmayı düşündü. O vakit şeyhülislam olan ‘Zenbilli Ali Efendi’ diye tanınan Ali Cemâli Efendi, şöyle diyerek ruhsat vermedi: ‘Mâdem ki onlar, devletimizin tebaası olmayı kabul etmişlerdir, dinimize nazaran bunların can, ırz ve inanışlarını, bizimkiler üzere müdafaaya mecburuz. Bu yolda tebaa zorlanamaz. Dinimize muhaliftir.” Ahmed Cevdet Paşa, mektubunda o günlerde birtakım siyasetçilerin, Balkanlar’daki karışıklıklar üzerine Zenbilli Ali Efendi’nin bu fetvasının taassubun eseri olduğunu eleştirerek, Yavuz Sultan Selim’in aslında haklı olduğundan bahsettiklerini anlattıktan sonra kendi yorumunu, “Halbuki siyaset, vakitten vakte değişir. Din ise pâyidardır. O günün icapları ile dinin temellerini yerinden oynatmak caiz değildir. Bugün de Balkanlar’daki Hristiyan tebaalarımızın fesadına karşın bir Sultan Selim olsa, dinimizce verilecek karşılık Ali Efendi’nin yanıtından ibarettir” diyerek açıklıyordu. Ahmed Cevdet Paşa, İslam’ın belkemiğinin kelime-i şehadet, dört direğinin de namaz, oruç, zekât ve hac olduğunu anlattıktan sonra paklığın İslâm’da ne kadar kıymetli olduğunu aktarmıştı.

Osmanlı bölümünde bir bayanın konutundaki günlük ömrüne dair oryantalist bir fotoğraf.

NİKAHIN KERAMETLERİ
İslâm dininin hikmet ve maslahat üzerine kurulmuş bir nizam getirdiğini söyleyen Ahmed Cevdet Paşa, buna rağmen kimi kimselerin, birtakım İslâm esaslarına itiraz ettiklerini ya da yanlış bilgi yüzünden en doğal şeyleri, tabiata karşıt göstermek istediklerinden bahsetmiş ve mevzuyu bilhassa evlilik konusuna getirmişti. Nikahın erkek ile bayan ortasında bir muahede olduğunu söyleyen Ahmed Cevdet Paşa, bunun iki şahit huzurunda yapılması gerektiğini anlattıktan sonra, “Nikah, kolay bir muamelâttan sayılırsa da, öteki tarafıyla bir ibadettir. Nefsini haramdan uzak tutmak ve çocuk büyütüp, terbiye etmek niyetiyle nikah, beyhude ibadetlerden iyidir ve sünnettir. Vücudu ve mâli kudreti olan kimseye bekar durmak caiz değildir. Hele şehvet galebesi ile zinâ üzere büyük bir günaha girmek korkusu olursa, nikâh vacip olur” diyordu.

EVLİLİKTE BAYANIN HAKLARI

Evlilik hukukuna uymanın, evlenilen bayanı dövmekten sakınmanın koşul olduğunu, bu noktada kendinden emin olmayan şahıslara nikâhın asla caiz olmadığını söyleyen Ahmed Cevdet Paşa, “Zira zulüm kula ilişkin bir günahtır. Allah affetmez, cezalandırır. Zinâ ise Allah’a karşı işlenmiş bir kabahattir. Allah affedebilir. Bu iki hak taâruz ederse, kulun hakkı, Allah’a karşı işlenmiş günahtan üstündür. Her halde bayanlara âlâ muamele etmek lâzımdır” diyordu.

19’uncu yüzyılda feraceli bir Müslüman kadın

İYİ BİR CİNSEL ÖMÜR İÇİN ÖNERİLER

Nikâh akdi ile erkeğin eşinin üzerinde hakkı olduğundan bahseden Ahmed Cevdet Paşa, şu noktalara dikkat çekiyordu: “Lâkin zevcenin hürriyetine asla halel gelmez. Zevce kendi malını dilediği üzere tasarruf eder, alır, satar. Zevci ona müdahale edemez. Zevc ise zevcesi için lâzım olan mesken, yiyecek ve elbiseyi tedarike mecburdur. Hattâ uzak bir diyara gidecek olsa, birlikte gitmez için karısını zorlayamaz. Uzak diyara gittiği ve zevcesini, isteği dışında bile yerinde bıraktığı halde, nafakasını kesemez. Bir insanın âzâsından faydalanmaya alken ve hikmeten kimsenin hakkı olamaz iken Cenâb-ı Hak, bunu nikâh ile yasal kılmıştır. Binaenaleyh, nikâhın meşruiyyeti bir nimettir. Şu hâle nazaran boşanmak, nimete küfretmek demektir. Peygamberimiz: ‘Evleniniz, boşanmayınız; çünkü boşanma ile arş titrer’ buyurmuştur. Allah indinde boşanma, beğenilmeyecek bir haldir. Lâkin kimi doğal sebepler vardır ki boşanmayı icab ettirir ve dinen onay verilir. Meselâ nikâhtan iki niyet, nefsini haramdan korumak ve çocuk sahibi olmaktır. Bu iki amaçtan biri yerine gelemezse, boşanmak caizdir. Koca ile karısı ortasında ahlâkça uyuşmazlık olup da muahede olmayıp, ortalarında tartışmalar çıksa, ikisinin akrabası tarafından birer hakem bulunur. Onlar ortalarını bulurlarsa ne âlâ. Bulamazlarsa artık geçinemeyecekleri anlaşılacağından, ikisini bir ortada tutmakta mânâ yoktur. Boşanabilirler.

KUDRETSİZ KOCA BOŞANMA SEBEBİDİR

Koca kudretsiz olduğu takdirde, bayan tarafından ona bir sene müddet verilir. Bu süre zarfında yine karısıyla cinsel bağlantıya giremezse, kadı tarafından nikâh fesh olunur. Zevceye, hayatının sonuna kadar kocası yanında, kocasız durmak için mecburiyet yüklenemez. Hattâ dünyadan el etek çeken dervişler bile, zevcesiyle cinsel münasebete girmeye mecburdur. Bu türlü târik-i dünyâlar bile, hiç olmazsa dört gecede bir gece zevcesiyle musâhabet etmelidir. Bu bayanın hakkıdır. Aksine erkek, fazla alaka düşkünü olup da karısı bundan rahatsız olursa, bayanın dayanacağından çok cimâ etmemek için kocasına kadı tarafından buyruk ve bağlantıya bir hudut tayin edilir. İkinci bir karı almak, pek güç bir haldir. Çünkü bu takdirde, koca, mesken, elbise, yiyecek ve muamelece iki zevcesini tatmin etmeye mecburdur. Bir gece birinin yanında yatarsa, bir gece dahi öbürünün yanında yatmalıdır. Buna riayet etmezse günahkâr olur. Her zevcenin dört gecede bir gece hakkını gözetmek, birden fazla karı almış adama kuraldır. Bu suretle adalette kusur edecek olanlar, bir bayan ile yetinmelidir. Esasen İslâm cemiyetinde birden fazla zevcesi olanlar çok azdır. Hıristiyanlar içinde pek çok kız kocasız kalıyor. Ancak İslâm cemiyetinde koca bulamayan kız azdır. Kız berbat ve yoksul de olsa ekseriyetle kendisine bir koca bulur. (…) İslam dini, adalet ve hakkaniyete dayanır.”

patronlardunyasi.com