Bu topraklardaki hatta dünyadaki ilk robotik cihazları, İslam bilgini Cezeri yaklaşık 9 asır önce Diyarbakır ve Cizre’de hayata geçirmişti

Burak ARTUNER

Asıl ismi Ebu’l-İz İbni İsmail İbni Rezzaz El-Cezeri olan ve 1136’da Cizre’de doğan Cezeri, 1206’daki vefatına kadar İslâm dünyasının en değerli mucitlerinden biri olmayı başardı ve 21. yüzyılın teknolojisine öncülük etti.

SOYU ARTUKLU TÜRKLERİ’NE DAYANIYOR

Soyu Artuklu Türkleri’ne dayanan bilim adamı, dönemin Artuklu hükümdarı tarafından başşehir Diyarbakır’a çağrılarak sarayda çalışması sağlanmış ve uzun yıllar verdiği emeklerin karşılığında “Çağın büyük bilgini” manasına gelen “Bediüzzaman” lakabıyla anılmıştı.

MÜSLÜMAN RÖNESANSI

Günümüzde Şırnak’a bağlı bir ilçe olan Cizre, 12. asırda Diyarbakır hudutları dahilindeydi ve devranın doğu toplumlarında ilim ön plandaydı. İslâm alimleri fikirde, edebiyatta ve bilimde adeta dünyanın öncüsüydüler.

Matematikte ve astronomide Ali Kuşçu, birinci cebir kitabını yazan ve cebiri sistemleştiren Harezmi, astronomide Timur’un torunu Uluğ Bey tıpta İbni Sina Sina doğu toplumlarını aydınlatıyor, batıdaki alımlara de ilham veriyorlardı. SIBERNETİĞİN BABASI KABUL EDİLDİ
Bilinen birinci robotik aygıtları icat eden Cezeri, ismini tarihe “Sibernetik biliminin babası” diye yazdırmış ve teknoloji üretiminde 21. yüzyılda dahi çalışmalarından faydalanılan bir âlim olmayı başarmıştı.

NELER YAPTI NELER

Otomatik abdest alma makinesi, otomatik yüzen kayıklar, otomatik çalınan müzik aletleri, otomatik saatler, otomatik ikram makineleri ve sulamalarda kullanılmak üzere tasarladığı su çarkları ve su kaldıraçları üzere enteresan icatlarla robotik, otomasyon, bilgisayar ve sibernetik bilimlerinin önünü açan bilimadamı, tasarladığı makinelerinin estetik görünmesine de bilhassa dikkat ediyordu.

Bazı projeleri vefatından yıllar sonra birtakım bilim adamları tarafından hayata geçirilse de, kimileri çizim etabında kalmış ancak çizimleri ile kendisinden sonraki bilimadamlarına fikir vermişti. Türk ve Müslüman dünyası tarafından yeteri kadar faydalanılamayan mucit, bütün çalışmalarını kaydedip fotoğraflarla açıkladığı, “Kitabü’l-Camii Beyne’l-ilmi ve’l-amel En Nafi fi Sinaa-ti’l-Hiyel” yani “Zekâüstü Mekanik Aygıtların Bilgisi Kitabı” ve “Kitab-ı Fi Ma-rifate’l-Hiyale’l-Hendesiyye” yani “Makine İmalinde Faydalı Bilgiler ve Uygulamalar” isimli iki eser kaleme aldı.

Cezeri’nin pek çok icadına hayat verdiği yer Diyarbakır İç Kale’ydi.

Kısaca “Kitabü’l-Hiyel” diye bilinen yapıtı 1974’te bilim ve teknoloji tarihiyle ilgilenen İngiliz mühendis Donald Hill tarafından İngilizce’ye çevrildi. Batılılar’ın “El-Jazzari” (El Cezeri) diye tanıdıkları ve günümüzden yaklaşık 9 asır evvel doğan ve yaşayan büyük bilginin, devranın bilim lisanı olan Arapça yazdığı yapıtı ise, Türkçe’ye lakin 2002’de çeviri edildi.

İşte onun eşsiz çalışmalarından birkaçı:

SUYLA ÇALIŞAN OTOMATİK SAAT

Mucidin tavuskuşu görünümünde tasarladığı bu ålet, 24 saatlik sistemi temel alıyordu. Bir kap içerisinde dolu bulunan su, kuvvetinden yararlanarak iç kısımdaki mekanik sistemin çalışmaya başlamasıyla tavuskuşunun gagasına akıyor, çarkı döndürmeye başlıyor ve su, tavuskuşunun gagasından öbür tavuskuşunun gagasına dökülüyordu. Saat sistemine nazaran sayısı hesaplanmış olan dişliler de su gücüyle döndürülüyor ve âletin çalışması sağlanıyordu.

Cezeri’nin Filli su saatinin çalışma prensibini gösteren grafik.

İNSANSIZ YÜZEN KAYIKLAR

Yine suyun düşme gücünden yararlanılan bu sistemde, en üstte bulunan depodaki su sırayla alttaki depolara akıtılıyor ve dişlilerin dönmesiyle birlikte, kepçeye benzeyen ve suyu çeviren sistem harekete geçiriliyordu. Bu süreç dişlilerin birbirlerini itmesiyle devam ediyor ve mecburen insan gücü gerektiren kürek çekme işi, sisteme monte edilen çarklar sayesinde otomatik olarak yapılıyordu.

OTOMATİK ABDEST ALMA MAKİNESİ

Suyun basıncından yararlanılan bu sistem, insan manzarası kazandırılarak robot haline getirilmişti. Su basıncı ile harekete geçen sistem, bir taraftan bayan görünümlü robotun elindeki testinin yavaşça eğilmesini ve suyun otomatik biçimde dökülmesini sağlarken, öteki taraftan robotun öbür elliyle havlu uzatmasına imkân tanıyordu. Kullanıcıların abdest almalarını sağlaması düşünülen sistem, bugün büyük alışveriş merkezlerinin lavabolarında kullanılan sensörlü musluk ve kâğıt havlu otomatlarına benziyordu.

Abdest alma makinesi.

SICAK VE SOĞUK SU TERMOSU

Bundan yaklaşık 900 yıl evvel yaşamış olan Cezeri, günümüzde kullandığımız termosların atası olan buluşunu tıpkı testi içerisinde hem sıcak hem de soğuk suyu koruma edebilecek formda tasarlamıştı. Testiye soğuk su konduğunda, soğuk su haznesi dolmaya başlayınca bir şamandıra yardımı ile giriş kapatılır ve su otomatik olarak sıcak su kısmına yönlendirilirdi.

OTOMATİK MÜZİK ALETLERI

Bu makinede bayan robotların kollarına monte edilen dişliler, suyun gücüyle itilen kepçe görünümündeki kaldıraçların yardımıyla robotların kollarını harekete geçiriyor ve kolların deflere çarpmasıyla birlikte müzik yapılması sağlanıyordu. Cezeri, dişli sayısına nazaran hareketin ne kadar mühlet tekrarlanacağını hesapladığı bu mekanizmayı genelde kendi yapıtı olan otomatik gemilere yerleştiriyordu.

Otomatik müzik aleti.

OTOMATİK İKRAM MAKİNESİ

Cezeri, cümbüş ve merasimlerde kullanılmak üzere su veyahut meşrubat ikram edebilen bir robot tasarlamıştı. Birtakım teknik farklılıklar olmasına karşın çalışma prensibi abdest alma makinesine benziyordu.

KALDIRAÇLAR

Kaldıraç çizimi.

Bilimadamı, birbirlerine bağlanan çarklar ve kepçeler ile suyun kaldırılmasını, bir yerden diğer bir yere kolay kolay aktarabilmesini ve değirmenin döndürülmesini de sağlamıştı.

patronlardunyasi.com