Boğaziçi’nin ‘kızıl süslü’ yalıları aşı boyasının son izlerini taşıyor

İstanbul Boğazı’nın iki kıyısını süsleyen, masmavi sularda kırmızıya çalan kızıl rengiyle dikkati çeken doğal aşı boyalı yalılar, geçen vakte ve mimaride çağdaşlaşmaya karşın özgünlüğünü koruyor.

“Boğazın incileri” olarak nitelendirilen ve İstanbul’un sembolü haline gelen tarihi yalılar, kentin sivil mimarisinin en nadide ve etkileyici yapıları ortasında kültürel miras olarak öne çıkıyor.

Zamanın yıkıcı tesirine karşın yüzyılları aşarak bugüne kadar ulaşan, estetik ve tarihle işlenen sanat yapıtı yalılar, efsanelere husus olan kıssaları ve görkemli mimarilerinin yanı sıra renkleriyle de dikkati çekiyor.

Osmanlı devrinde yaygın kullanılan kırmızı demir cevherinden elde edilen doğal aşı boyasıyla renklendirilen yalılar, Boğaz’ın masmavi suları ortasında kızıl rengiyle birinci bakışta göze çarpıyor.

Dış etkenlere karşı dayanıklılığı ve koruyuculuğuyla bilinen aşı boyasına yalnızca yalılarda değil, Çengelköy, Vaniköy, Arnavutköy, Bebek, Rumeli Hisarı, Anadolu Hisarı, Kuzguncuk, Kandilli ve Kanlıca üzere semtlerdeki ahşap yapılarda da rastlanıyor.

Aralarında Kont Ostrorog, Sadullah Paşa ve Halet Çambel yalılarının da olduğu bu yapılar, özgün aşı boyası uygulamasının son örneklerini taşırken, bölgedeki kimi ahşap binalar geçirdikleri onarım çalışmalarının akabinde bu özelliğini yitiriyor.

Uygulaması sentetik boyalara nazaran zahmetli olduğundan kullanımı azalan aşı boyasının yerine ahşap yapılarda, yeniden aşı kırmızısına benzeyen kimyasal boyalar tercih ediliyor.

SICAK, SOĞUK VE NEMDEN KORUYOR

İstanbul Medipol Üniversitesi Meslek Yüksekokulu Mimarlık ve Kent Planlama Kısmı Öğretim Üyesi, sanat tarihçisi Doç. Dr. Zeynep Emel Ekim, AA muhabirine, aşı boyasının toprakta bulunan ve demir oksit içeren bir mineral olduğunu, kırmızı renginin yanında kahverengi ve sarı tonlarının da bulunduğunu söyledi.

Ekim, aşı boyasına Paleolitik Çağ’da mağara fotoğraflarında rastlanıldığını ve doğal bir boya olduğu için insanlık tarihi boyunca kullanıldığını anlattı.

Aşı boyası uygulamasının Anadolu’da da olduğunu, bilhassa ahşap mescitlerin kalem ve nakış işlemelerinde yaygın olarak kullanıldığını anlatan Ekim, sivil mimaride yapıların dış cephesini renklendiren boyanın birebir vakitte tıbbi gayeli kullanımı olduğuna da işaret etti.

Ekim, hayvanların bile bedenlerindeki yaralardan korunmak için toprağa, çamura kendilerini bulayarak topraktaki mineraller sayesinde mikroplardan arındığını aktararak, “Aşı boyasının hayvanları güneş ışığından koruduğunu da biliyoruz. Bunu hayvanlar bile içgüdüsel olarak biliyor. Konutlarda de kullanılmış. Böylece güneşten fazla ısınması, nemden, yağmurdan korunması sağlanmış. Aşı boyasının ısıyı dengeleme özelliği de var.” diye konuştu.

KURŞU İÇERİKLİ ASTAR VE MACUN ÇEKİLDİKTEN SONRA UYGULANIYOR

Doç. Dr. Ekim, aşı boyasının mermer, taş ya da kagir üzerine değil yalı, köşk ve konaklardaki üzere ahşap yapılar üzerine uygulanabildiğini, İstanbul’da ahşap yapıların hakim olduğu periyodun beğenilen boyası olduğunu lisana getirdi.

Aşı boyası uygulamasının zahmetli olduğunu belirten Ekim, şöyle devam etti:

“Öncelikle cephedeki ahşap kaplamanın pak olması lazım. Genelde mesela çam oluyor. Bozuk yüzeyler zımpara oluyor ya da böcekler varsa mantarlaşmadan değiştirilmesi lazım. Sülyen denilen, kurşun içerikli bir astar çekiliyor, ondan sonra macun. Macunun içinde de Osmanlı beziri var. Alışılmış İngiliz beziri de kullanılıyor o devirde ancak Osmanlı beziri, kaynatılmış formda olduğu için daha sağlam. Bunun içinde üstübeç denilen tekrar kurşun bazlı bir husus var. Bu Osmanlı beziri ve üstübeç, evvelden camlarımızda macunlar vardı, o denli sert bir macun hazırlanıyor. Bu macun da doğal ki sonra zımpara ediliyor. Ancak macunu çok düzgün yedirmek, çok kuvvetli bir biçimde sürmek lazım. Sonra macunun üstüne aşı boyası uygulanıyor. Gerekirse iki kere geçilmesi lazım.”

Aşı boyası örneklerinin artık daha az görüldüğüne işaret eden Ekim, “Genelde bilhassa Boğaz’da, alışılmış mahallelerimizde de örnekleri var lakin günden güne azalıyor. Klâsik prosedürlerimizi artık günümüzde gittikçe yitiriyoruz. Biraz zahmetli de olsa sağlıklı ve klasik formüllerimizi kullanmaya ısrarla devam etmemiz gerekmektedir.” dedi.

“SOKAKLARIMIZDA MAALESEF BU KIRMIZIYI GÖREMEZ OLDUK”

Osmanlı’da klasik sivil mimaride aşı boyası uygulamasının 13-19. yüzyılları ortasında kullanıldığını belirten Ekim, İstanbul’daki örneklerini şöyle sıraladı:

“Günümüzde 17’nci yüzyılın en hoş örneği, Amcazede Hüseyin Paşa Yalısı ve onun divanhanesi. Kandilli’deki Kont Ostrorog Yalısı 19’uncu yüzyıl, Çengelköy’deki Sadullah Paşa Yalısı da 18’inci yüzyılın çok hoş örnekleri. Zira onarımlarında çok dikkatli bir formda aşı boyası uygulandı. Sadullah Paşa Yalısı’nda 1950’li yılların başlarında merhum Turgut Cansever çok hoş bir onarım gerçekleştirdi. 1990’larda da kızı Feyza hanım gerçekleştirdi. Özel olarak İzmir’den Dursunbey çamı kullanıldı. Onun üstüne de macun, üstübeç, İzmir’den getirildi. Üstübecin, Osmanlı bezir yağı olduğu özel bir macun çekilerek aşı boyası uygulandı.”

Ekim, 19’uncu yüzyılda İstanbul’a gelen seyyahların yaptıkları gravürlerde aşı boyasından ve sokaklardaki ahşap dokudan etkilendiklerini aktararak, İstanbul’un artık ahşap dokusunu yitirdiğini, bunun gravürlerde ve fotoğraflarda kaldığını lisana getirdi.

Aşı boyası yerine uygulaması kolay ve ucuz olan sanayi eseri boyaların tercih edildiğine dikkati çeken Ekim, “Buna ‘al aşısı’ da denilir. Bu eski görünümü, kırmızının verdiği canlılığı ve dinamizmi düşündüğünüzde artık sokaklarımızda maalesef bu kırmızıyı göremez olduk. Onarımlarda alışılmış özgününde varsa aşı boyası kullanılması konusunda ısrarcı olmak gerekmekte. Bu mevzuda müdafaa heyetlerinin itina göstermesi lazım. Zira artık sanayi tipi aşı boyası var. Tıpkı renk tutturulmuş lakin kimyevi ve sentetik olduğu için klâsik sistemlerimizden uzak.” sözlerini kullandı.

patronlardunyasi.com