Türkiye’nin kaçırdığı 3.5 milyar dolarlık bakliyat fırsatını Kanada değerlendirdi
Bakliyat ihracatında liderliği elinde buluduran Kanada’nın 3,5 milyar dolarlık muvaffakiyet kıssası dikkat çekti. Osjijen’den İrfan Donat bahisle ilgili “3.5 milyar dolarlık fırsatı biz kaçırdık Kanada yakaladı” başlıklı yazı kaleme aldı. Donat’ın yazısının tamamı ise şu biçimde:
Bir vakitler dünya bakliyat ihracatında başkan pozisyondaki Türkiye artık kendi sofrasına yetemiyor. Dünyanın en büyük bakliyat ihracatçısı pozisyonundaki Kanada’nın 3.5 milyar dolarlık muvaffakiyet öyküsünden çıkarılacak çok ders var.
Bu yazıyı çok daha evvel yazmayı planlıyordum ancak Türkiye’nin malum gündeminde bir türlü sıra gelmedi.
10 Şubat Dünya Bakliyat Günü vesilesiyle yazmak farz oldu.
Yazının konusu, bir ülke elindeki fırsatı kaçırırken bir diğer ülkenin birebir fırsatı nasıl yarattığıyla alakalı…
Bahse mevzu olan eser kümesi baklagiller… Yani sofralarımızdan eksik olmayan mercimek, nohut, kuru fasulye, bezelye, barbunya ve başka çeşitler. Fakat bunlar ortasında da, bilhassa mercimek…
Baklagiller en sağlıklı ve ucuz bitkisel protein kaynaklarının başında geliyor. Son yıllarda tüketim tercihlerinde öne çıkan vegan beslenme açısından besin endüstrinin en çok tercih ettiği hammadde niteliğinde. İklim değişikliğinin her geçen gün daha yıkıcı tesir yarattığı bir ortamda kuraklığa sağlam bir eser çeşidi ve toprağa azotu bağlama özelliği ile tam bir etraf dostu bitki kümesi. Tabir yerindeyse hem insanlık hem de tabiat açısından mucizevi.
İşte bu eser kümesinde Türkiye bir devir yıldızı parlayan ülkelerin başında geliyordu. O denli ki üretimi kendine ziyadesiyle yettiği üzere dünyanın da önde gelen ihracatçıları ortasında yer alıyordu.
Ama bu rüzgar maalesef çok uzun sürmedi. Stratejiden mahrum tarım siyasetlerine bir periyot Dünya Bankası ve IMF siyasetlerinin dayatmaları da eklenince ekim alanları yıllar prestijiyle süratle azaldı ve üretim de buna paralel geriledi.
EKİM ALANLARI YÜZDE 57 DARALDI
1990’lı yıllarda baklagillerde toplam ekim alanımız 20.3 milyon dekar iken 2023’e geldiğimizde yüzde 57 azalarak 8.8 milyon dekara geriledi. Tıpkı periyotlar içinde 2 milyon tonu aşan toplam üretim ölçümüz da yüzde 35 azalarak 1.3 milyon tona düştü.
Halbuki Türkiye, 1980-1990’lar ortasında bugünkü toplam bakliyat üretim ölçüsü kadar (1.3 milyon ton) ihracat gerçekleştirerek dünyanın en büyük ihracatçısı pozisyonundaydı.
1990-2023 ortasındaki datalara eser bazında baktığımızda ise fotoğraf daha net görülüyor. Son 33 yılda nohut ekiliş alanlarında yüzde 48 gerileme, üretimde ise yüzde 33 düşüş çıkıyor karşımıza.
Aynı devirlerde kırmızı mercimekte ekiliş alanı yüzde 56 azalırken, üretim yüzde 33 gerilemiş. Yeşil mercimekte ise ekim alanı yüzde 84 daralırken, üretim yüzde 77 düşmüş. Bezelye, börülce, bakla üzere öteki kuru baklagiller çeşidinde emsal bir trend kelam konusu.
Sadece kuru fasulyede yüzde 48 azalan ekim alanlarına karşılık üretim, dekar başına verimlilikteki yükselişin tesiriyle yüzde 14 üzere sonlu bir oranda artmış görünüyor.
NÜFUS ARTTI ÜRETİM DÜŞTÜ
Ekim alanı ve üretim bilgilerini paylaşmışken şu noktayı da gözden kaçırmayalım: 1990’da nüfusumuz 54 milyon düzeylerindeyken şimdilerde mültecileri de hesaba katarsak 90 milyonu aşıyor.
Peki, bu devirde azalan tek şey ekiliş alanı ve üretim mi? Alışılmış ki değil… Onları eken, biçen ve tüm zahmetini çeken çok sayıda çiftçimiz de yanlış ve eksik siyasetler yüzünden topraktan ve üretimden koptu.
İşte bu durum bizi maalesef kuru baklagiller piyasasında ihracatçı pozisyondan ithalatçı duruma sürükledi.
Bugün marketlerde mercimek paketlerinin ardındaki “menşei” kısmına bakarsanız Kanada, Avustralya, Kazakistan, Rusya üzere ülke isimlerine rastlayabilirsiniz. Kuru fasulyenin Arjantin, Kanada,
Myanmar, Etiyopya, ABD ve Kırgızistan üzere ülkelerden ithal edildiğine şahit olabilirsiniz. Nohut paketlerinde ise Kanada, Hindistan, Rusya, Meksika, Arjantin üzere ülkelere denk gelebilirsiniz.
SEKTÖR İTHALATA BAĞIMLI DURUMDA
TÜİK datalarına nazaran, dalın 2024 yılı dış ticaret sayılarına baktığımızda karşımıza 993 milyon dolarlık ithalata rağmen 1 milyar 274 milyon dolarlık ihracat çıkıyor. 281 milyon dolarlık dış ticaret fazlası sizi yanıltmasın. Kelam konusu ihracat ithalata dayalı DİR kapsamında ya da re-export formunda gerçekleştiriliyor. Yani ithal ettiğimiz eseri ihraç ediyoruz. İhracata giden eseri iç piyasadan temin etmeye kalksak bize eser kalmaz. Bunu TÜİK bilgileri de teyit ediyor. Kuru fasulyede yeterlilik oranımız yüzde 91, kırmızı mercimekte yüzde 86, yeşil mercimekte yüzde 60 düzeyinde. Yalnızca nohutta yeterlilik derecemiz yüzde 118’e yakın seyrediyor. Alandan gelen bilgiler ise yeterlilik derecesinin resmi sayıların da altında olduğunu söylüyor. Yani 1.3 milyon ton olarak söylem edilen toplam bakliyat üretimi reelde 1 milyon tonun altında. Hasebiyle yalnızca ihracata yönelik değil iç tüketimimiz için de ithalata muhtacız.
Dikkatinizi çekerim… Bu eserler ortasında mercimek ve nohutun anavatanı bu coğrafya… “Bereketli Hilal” diye tabir ettiğimiz Mezopotamya toprakları…
Yazının şu ana kadarki kısmı bir ülkenin elindeki fırsatı nasıl kaçırdığını özetliyor.
ONLAR NASIL BAŞARDI?
Şimdi okuyacağınız kısım ise bir öbür ülkenin birebir fırsatı nasıl değerlendirip muvaffakiyet kıssasına dönüştürdüğüyle ilgili…
Kanada, 1970’lerin başında mercimek üretimi olmayan bir ülkeydi. 1970’li yıllarda önemli bir araştırmaya koyuldular. Dünyada gelecek 30-50 yılda iklimsel değişimin ziraî üretim üzerindeki tesirine baş yordular. Global besin trendlerine yönelik çalışmalara odaklanarak, ihracata yönelik pazar araştırmaları yaptılar. Geleceğin sağlıklı ve sürdürülebilir besinlerine ait bir liste çıkardılar. Ve bu listedeki eserlerden hangilerinin Kanada’da yetiştirilmesinin uygun olduğunu araştırdılar.
Ve karşılarına mercimek başta olmak üzere baklagiller kümesi çıktı. 1972 yılında Kanada’nın birtakım üniversitelerinde mahsul üretim merkezi kurdular. Mercimek üzerine araştırmalar yapmaya başladılar. Sert iklim şartlarına güçlü, verimli ve kaliteli bir üretim için tohum arayışları sürerken, rotalarını bu eserin anavatanı olan Türkiye’ye çevirdiler. Türkiye’den mercimek örnekleri alarak üzerinde ıslah çalışmaları gerçekleştirdiler. Bu uğraşları da yıllar içinde meyvesini verdi.
BAKLİYAT İHRACATINDA LİDER
Baklagiller üretiminde 1990’lı yıllar Türkiye ve Kanada açısından kırılma noktası niteliğinde. O yüzden, dünyanın en büyük bakliyat ihracatçısı pozisyonunda bulunan Kanada’nın bilhassa son 35 yılda baklagiller üretimi ve ticareti tarafında izlediği siyaset dikkat alımlı.
Kanada attığı stratejik adımlarla 35 yıl evvel dünya bakliyat üretiminde 21’inci sırada iken bugün dördüncü sırada. Dünya bakliyat eserleri ihracatında ise hem paha hem de ölçü olarak birinci sırada yer alıyor.
Peki, bu dönüşüm nasıl gerçekleşti? Öykünün ayrıntısına inelim.
Kanada’da beslenme alışkanlığının daha sağlıklı eserlere evrilmesiyle birlikte 1980’li yıllarda bakliyat kesimine ilgi arttı. Fakat tek neden bu değil… Kanada açısından en kıymetli ihracat kalemlerinden olan buğday pazarındaki pastanın daralması ülkeyi alternatif eserler üretmeye ve ihraç etmeye yöneltti.
Ama tüm bu dönüşüm sürecinde muvaffakiyetin anahtarı Kanada’nın üretim-tüketim ve ihracat siyasetini oluştururken özel sektör-üniversite-kamu ortasında yarattığı sinerji oldu.
Bu eserlerde Ar-Ge çalışmalarına önemli kaynaklar aktararak altyapıyı oluşturan Kanada, elde edilen bulguları üretime aktarıp üretim ve dış ticaret kaslarını geliştirdi.
2016’da devrin Kanada Büyükelçisi John Holmes, muvaffakiyet kıssasına giden yolu şu sözlerle özetliyor:
“Özel bölüm temsilcileri, araştırmalar gerçekleştirmek hedefiyle üniversiteler ile ağır işbirliğinde bulundu. Örneğin yetiştirmek için en ülkü mercimek tiplerinin neler olduğu, bu cinslerin farklı toprak cinslerinde nasıl yetiştirileceği üzere hususlarda çalışıldı. Bu sayede çiftçiler üretim ölçülerini süratli bir formda artırma imkanı buldu. Bir öbür değerli etken ise pazarlama stratejileri… Kanada bu kapsamda birçok çalışanını pazar tahlilleri yapmak üzere dünyanın her bölgesine gönderdi. Böylelikle hangi pazarlarda, hangi pazarlama stratejilerinin izleneceği belirlendi. Bu adım Kanada bakliyat kesimi temsilcileri açısından pazarın genişlemesini sağladı.”
MERCİMEKTEN 1.7 MİLYAR DOLAR KAZANIYORLAR
Sonuç mu? Kanada’nın 2023 prestijiyle toplam bakliyat ihracatı 3.5 milyar doları buluyor. Bunun 1.7 milyar dolarını mercimek, 1.1 milyar dolarını da bezelye ihracatı oluşturuyor. Kuru fasulyeden 421 milyon dolarlık ihracat geliri elde ederlerken nohuttan 226 milyon dolar kazanıyorlar.
Ve bu 3.5 milyar dolarlık ihracatını kendi yerli üretimiyle gerçekleştiriyor yani bizdeki üzere ithalata dayalı bir ihracat kelam konusu değil.
Hemen hatırlatalım… Türkiye kırmızı mercimek dahil bakliyat ithalatının çok kıymetli bir kısmını Kanada’dan ithal ediyor. Bizden alıp geliştirdikleri mercimeği şimdilerde bize satıyorlar.
Kısacası Kanada, dünya pazarlarındaki boşluğu gördü ve buna odaklanarak çalışmalar yaptı. Çok önemli üretim artışı sağladı ve gelinen son nokta şu: Kanada, kırmızı ve yeşil mercimekte, barbunyada Türkiye’nin baş tedarikçilerinden birisi pozisyonunda. Türkiye bugün toplam mercimek muhtaçlığının yüzde 62’sini Kanada’dan karşılıyor ve karşılığında 380 milyon dolar ödüyor.
Her iki ülkenin de baklagiller tarafında izlediği siyasetlerden çıkarılacak çok ders var. Ancak bilhassa iki konunun altını çizmekte yarar var. Birincisi tarımda orta ve uzun vadeli strateji geliştirmenin bir ülkeyi nereden nereye getirdiğini görüyoruz. Ya da tersten bakarsak stratejisi olmayan bir ülkenin kaybettiği konumuna şahit oluyoruz.
İkincisi ise iklim değişikliğinin Türkiye üzere ülkeleri olumsuz etkilerken Kanada üzere birtakım ülkelerde olumlu tesirlerinin olacağı… Çünkü global ısınma bugün Kanada üzere ülkelerde tarım yapılamaz nitelikteki coğrafyaları tarıma uygun hale getirecek ve bu da o ülkeleri daha rekabetçi hale getirecek. Türkiye üzere ülkeler ise kuraklık ve su kıtlığı hasebiyle tarım yaptığı topraklardan eskisi kadar eser ve randıman alamayacak. Bu da o ülkeleri oyun planını değiştirmeye zorlayacak.
O yüzden yeni devirde planlama ve stratejiye hiç olmadığı kadar daha çok gereksinimimiz olacak.
“ELİN TAŞIYLA ELİN KUŞUNU VURUYORUZ”
Ulusal Baklagil Konseyi Başkanı Abdullah Özdemir, 2007 yılından bu yana son 17 yıldır Türkiye’nin bakliyat üretiminin 1 ila 1.3 milyon ortasında dalgalandığını söylüyor.
Türkiye’nin bakliyat ihracatındaki görünümünü ise şöyle özetliyor:
“Yapılan ihracat DİR kapsamında yurtdışından ithal edilip, ülkemizde işlenerek ihraç edilen ve özgür bölge ile gümrüklü antrepolar aracılığıyla transit ticaret kapsamında gerçekleştirilen kırmızı mercimek, nohut ve ülkemizde üretimi yok denecek kadar az olan kuru bezelyeye dayanıyor. Türkiye, dünya mercimek ihracatında üçüncü ve nohutta dördüncü sırada yer alıyor. Üretimimiz yok denecek kadar az olan kuru bezelye ihracatında üçüncü sıradayız. Buna rağmen ülkemizin ihracatı ithalata bağımlı olduğundan, mercimek ithalatında ikinci, nohutta ve kuru bezelyede üçüncü pozisyondayız. Münasebetiyle bakliyat dış ticaretinde elin taşıyla elin kuşunu vurup, taşıma suyla değirmen döndürmeye çalışıyoruz.”
Türkiye’nin 80’li yıllarda dünya bakliyat ticaretinde ihracat lideri olduğunu hatırlatan Özdemir, “Ama şu an bayrağı 30 yıl evvel bu piyasada esamesi okunmayan Kanada, Avustralya, Rusya üzere ülkelere kaptırmış durumdayız” diyor.
ÜRETİM 30 YILDA YÜZDE 33 DÜŞTÜ
Bakliyat üretiminin çiftçiler için cazip olmaktan çıkmasının en büyük sorun olduğunu kaydeden Özdemir, bu olumsuz tablonun başlangıcını 1994’te sona eren Nadas Alanlarının Daraltılması Projesi’ne ve tıpkı yıldan itibaren TMO’nun yemeklik tane baklagilleri alım kapsamından çıkarmasına dayandırıyor.
Verilen takviyelerin yetersizliğine de dikkat çeken Özdemir, “2018-2023 devrinde bakliyata verilen dayanaklar kg başına 50 kuruş olarak sabit kaldı. 2024 yılında bu ölçü nohut için 75, kuru fasulye ve mercimek için 100 kuruşa çıkarıldı. 2025-2027 yıllarında yapılacak bitkisel üretime yönelik destekleme modelinde katsayılar bilhassa nohut ve mercimek açısından bölüm beklentilerinin çok altında kaldı” diyor.
Son 30 yıllık süreçte Türkiye’de bakliyat üretiminin yüzde 33 düşerek 1.3 milyon tona gerilediği bir ortamda dünya bakliyat üretiminin yüzde 70 artarak 94 milyon tona ulaştığını kaydeden Özdemir, hakikat bir strateji ile Türkiye’nin mevcut üretimini üçe katlayacak ve yerli eserlerle ihracat gerçekleştirme potansiyeli bulunduğunu savunuyor.
patronlardunyasi.com
